Projekt Witold Lutosławski – kompozytor wielowarstwowy
Autor: Agnieszka Sołtysik
artykuł z numeru 5.2013
1. Przedstawienie założeń projektu
2. Ustalenie zasad i form współpracy i współdziałania
3. Przykładowy przebieg prac poszczególnych grup
I. Inspiracje folklorem – odnajdywanie muzyki ludowej w kompozycjach Lutosławskiego
III. Współczesne techniki kompozytorskie: aleatoryzm, dodekafonia
IV. Prezentacja multimedialna – życiorys i obecność kompozytora we współczesnej kulturze
Projekt został przygotowany w Roku Witolda Lutosławskiego przez klasę 6 Szkoły Podstawowej z Zespołu Szkół Katolickich w Otwocku. Różnorodność przewidzianych w nim działań pozwala uczniom poznać życiorys kompozytora, formy jego obecności we współczesnej kulturze oraz trzy zakresy jego twórczości: inspiracje folklorem, piosenki dla dzieci oraz utwory oparte o awangardowe techniki XX wieku – aleatoryzm i dodekafonię.
Temat projektu:
Witold Lutosławski – kompozytor wielowarstwowy.
Cele ogólne:
– poznanie sylwetki Witolda Lutosławskiego – kompozytora sięgającego do różnych źródeł inspiracji,
– prezentacja osiągnięć uczniów ich młodszym kolegom,
– włączenie się w obchody Roku Witolda Lutosławskiego.
Cele operacyjne:
Uczniowie:
– potrafią pracować indywidualnie i w grupach,
– poszukują potrzebnych informacji i gromadzą je,
– słuchają i analizują utwory W. Lutosławskiego pod wybranym kątem,
– prezentują swoją pracę przed gronem młodszych kolegów, zachęcając ich do aktywnego udziału,
– przygotowują wystawę dokumentującą przebieg prezentacji.
Pomoce dydaktyczne:
– komputer i rzutnik multimedialny, instrumenty perkusyjne, rekwizyty wymienione w opisie;
– nagrania: Piosenki z cykli Słomkowy łańcuszek, Wiosna, Sześć piosenek dziecinnych oraz Piosenki dziecinne – CD Lutosławski dzieciom, DUX 0480;Cztery melodie śląskie – CD Lutosławski dzieciom, DUX 0480; Dziesięć tańców polskich – nagranie ze strony Towarzystwa im. Witolda Lutosławskiego[1];Mała suita – CD Klucz do muzyki. Utwory do słuchania. Klasa 6, WSiP;Muzyka żałobna – nagranie ze strony Towarzystwa im. Witolda Lutosławskiego[2];Gry weneckie – nagrania z YouTube[3];
– Klucz do muzyki – podręcznik i zeszyt ucznia dla klasy 6, WSiP, rozdział Wiek XX (współczesne techniki kompozytorskie oraz biogram kompozytora);
– Encyklopedia muzyki PWM (część biograficzna K–L–Ł) hasło Lutosławski, s. 445–461;
– biografia kompozytora zamieszczona na stronach Towarzystwa im. Witolda Lutosławskiego[4].
1. Przedstawienie założeń projektu
Nauczyciel przedstawia uczniom wstępne założenia projektu. Projekt Witold Lutosławski – kompozytor wielowarstwowy będzie realizowany w czterech grupach problemowych:
I. Inspiracje folklorem – poszukiwanie muzyki ludowej w kompozycjach Lutosławskiego.
II. Piosenki dla dzieci.
III. Współczesne techniki kompozytorskie: aleatoryzm, dodekafonia.
IV. Prezentacja multimedialna – życiorys i obecność kompozytora we współczesności.
2. Ustalenie zasad i form współpracy i współdziałania
Nauczyciel wspólnie z klasą wybiera grupy i liderów, którzy będą pomagać w zarządzaniu projektem. Ustala również harmonogram prac, na przykład na najbliższy miesiąc, podczas którego uczniowie będą wykonywać zadania samodzielnie lub pod kierunkiem nauczyciela. Raz w tygodniu każda grupa odbędzie spotkanie z nauczycielem, podczas którego uczniowie będą zdawać relacje z wykonywanych zadań, informować o napotkanych problemach, szukać sposobów ich rozwiązania, a także rozwijać rodzące się pomysły.
Podczas pierwszych spotkań w grupach uczniowie wspólnie z nauczycielem określają cele praktyczne – zadaniowe, wyznaczające kierunki działań poszczególnych zespołów projektowych. Należy je przedstawić w kategoriach rezultatów, które mają być osiągnięte.
3. Przykładowy przebieg prac poszczególnych grup
I. Inspiracje folklorem – odnajdywanie muzyki ludowej w kompozycjach Lutosławskiego
a) Nauczyciel na pierwszym spotkaniu wymienia regiony Polski, których muzyka była inspiracją dla Witolda Lutosławskiego. Uczniowie otrzymują zadanie zgromadzenia informacji na temat folkloru rzeszowskiego, śląskiego i kaszubskiego (tradycje, strój, muzyka, instrumentarium kapeli, tańce).
b) Na kolejnych zajęciach uczniowie wraz z nauczycielem omawiają zgromadzone materiały i słuchają nagrań muzyki ludowej: lasowiak – taniec rzeszowski, grozik – taniec śląski, szejpert (owczarz) – taniec kaszubski. Wybrane melodie tańców uczniowie przygotowują w wersji wokalnej lub instrumentalnej – na flecie, dzwonkach lub fortepianie.
c) Nauczyciel prezentuje nagrania W. Lutosławskiego: Mała suita (cz. IV Taniec – lasowiak), Cztery melodie śląskie (cz. I Zalotny, znany uczniom jako zabawa Nie chcę cię znać), Dziesięć tańców polskich (cz. II Nie chcę cię znać, cz. IV Grozik, cz. X Szejpert), w których uczniowie mają odnaleźć znajome melodie.
d) Kolejne zajęcia poświęcone będą przygotowaniu układów do wybranych tańców. Uczniowie zaprezentują je kolegom z klasy 1 i zaproszą ich do udziału w tańcu.
Ustawienie parami w dwóch kołach współśrodkowych, chłopiec plecami do środka koła.
I część:
takty 1–3: cwał w kierunku tańca z rytmicznymi klaśnięciami na każdą pierwszą i trzecią ósemkę;
takt 4: zeskok na obydwie nogi;
takty 5–7: tak jak 1–3, ale w przeciwnym kierunku;
takt 8: zeskok na obydwie nogi.
II część:
takty 9–11: w okrągłym ujęciu za barki pary obracają się dookoła wspólnej osi krokami cwału;
takt 12: trzykrotny przytup;
takty 13–15: tak jak 9–11, ale w przeciwnym kierunku;
takt 16: trzykrotny przytup.
Warianty: W I części tańca koła mogą poruszać się w przeciwnych kierunkach (chłopcy w lewo, dziewczynki w prawo, i odwrotnie). Klaskanie może się odbywać na wysokości kolan lub nad głową.
Zalotny – taniec śląski – zabawa ze śpiewem
Ustawienie w parach naprzeciwko siebie.
|
Nie chcę cię, nie chcę cię, nie chcę cię znać! |
gesty ręką symbolizujące niechęć, odganianie |
|
Chodź do mnie, chodź do mnie, rączkę mi dać. |
gesty symbolizujące przywoływanie |
|
Prawą mi daj, lewą mi daj, |
wyciągnięcie prawej dłoni, a potem lewej do partnera |
|
i już się na mnie nie gniewaj! |
pokiwanie palcem jak przy „nie, nie, nie” |
|
Prawą mi daj, lewą mi daj, |
jak poprzednio |
|
i już się na mnie nie gniewaj. |
jak poprzednio |
|
Nie chcę cię, nie chcę cię, nie chcę cię znać! |
jak poprzednio |
|
Chodź do mnie, chodź do mnie, rączkę mi dać. |
jak poprzednio |
|
Prawą mi dasz, lewą mi dasz, |
jak poprzednio |
|
będziemy razem tańcować. |
podanie obu rąk i wspólny obrót w kółeczku |
|
Prawą mi dasz, lewą mi dasz, |
jak poprzednio |
|
będziemy razem tańcować. |
jak poprzednio |
Ustawienie par na obwodzie koła, w ujęciu zamkniętym.
Część I:
takty 1–8 z repetycją: polka parami wirowo w kierunku tańca. W ostatnim takcie zatrzymanie i zwolnienie ujęcia.
Część II:
takty 17, 19 – trwanie w bezruchu;
takt 18 – trzy tupnięcia (dwie ósemki i ćwierćnuta);
takt 20 – trzy klaśnięcia (dwie ósemki i ćwierćnuta);
takty 21–22 – trzy gesty grożenia (dwie ósemki i ćwierćnuta) najpierw prawym, a potem lewym palcem wskazującym;
takty 23–24 – indywidualny obrót w prawo czterema krokami w rytmie ćwierćnut.
Warianty: I część tańca może przebiegać bez wirowania.
Ustawienie par w kolumnie, w ujęciu za wyprostowane ręce z tyłu, jeden chłopiec pozostaje bez pary.
Część I – chłopiec bez pary porusza się swobodnie dookoła kolumny z kijem w ręce. Pary wykonują w tym czasie:
takt 1 – przeniesienie rąk płynnym ruchem do przodu (wahadło) podczas trzech kroków w miejscu z równoczesnym zwrotem „od siebie”;
takt 2 – potrójny przytup prowadzący do zwrotu „do siebie” i przeniesienia rąk ponownie do tyłu;
Takty 3–8 – tak jak takty 1–2.
Część II:
takt 9–12 – tańczący zwalniają ujęcie i w swoich szeregach oddalają się od partnerów trzema krokami w takcie;
takty 13–15 – szeregi zbliżają się do siebie;
takt 16 – wszyscy wykonują podwójny przytup, a „owczarz” dwukrotnie uderza kijem w podłogę, po czym porzuca kij i dobiega do jednej z dziewcząt. Pozostali chłopcy starają się znaleźć parę. Ten, który zostanie bez partnerki, będzie tańczył z kijem.
Uczniowie mają za zadanie poszukać nagrań i posłuchać piosenek, które Lutosławski tworzył lub opracowywał z myślą o dzieciach. Spośród nich (cykle Słomkowy łańcuszek, Wiosna i Sześć piosenek dziecinnych – piosenki do słów Juliana Tuwima oraz Piosenki dziecinne) wybierają takie, które – według nich – będą najatrakcyjniejsze dla uczniów klasy 1. Czasami o wyborze decyduje charakter utworu, a czasami tekst. Do wybranych utworów przygotowują zabawy i zadania (ruchowe, słowne, instrumentalne) do wykonania przez młodszych uczniów podczas prezentacji. Nauczyciel na kolejnych spotkaniach kontroluje postępy i doradza rozwiązania.
Przykładowe propozycje uczniów:
Była babuleńka, cz. III Słomkowego łańcuszka i innych dziecinnych utworów
Do zabawy wybiera się babuleńkę z kijkiem i uciekającego przed nią koziołka. Pozostałe dzieci stają w kole związanym i pomagają koziołkowi umykać (podnosząc ręce w górę) lub zamykają mu wejście/wyjście z koła (opuszczając ręce).
Co tam w lesie huknęło, cz. IV Słomkowego łańcuszka i innych dziecinnych utworów
Podczas słuchania piosenki dzieci zaznaczają dowolnym gestem (za każdym razem innym – klaskaniem, pstrykaniem, tupaniem, stukaniem w podłogę powtarzające się słowa Hejże hoc, hoc, hoc.
Słomkowy łańcuszek, sł. Lucyna Krzemieniecka
Do zabawy potrzebne są ilustracje przedstawiające postacie, o których mowa w utworze – należy umieścić je w widocznym miejscu, ale w innej kolejności niż w piosence. Uczniowie, słuchając utworu, odgadują, kto śpiewa (dzieci, studzienka, krzak róży, pies, kwiatek, krowa, gospodarz). Następnie każdy wybiera sobie postać, która mu najbardziej odpowiada, i wymyśla jakiś odgłos („la, la”, „plum, plum”, „kuj, kuj”, „hau, hau”, „wiju wiju”, „mu, mu”). Przy kolejnym słuchaniu dzieci starają się cichutko „śpiewać” swoim odgłosem w odpowiednim miejscu piosenki.
Pióreczko, sł. Janina Osińska
Do zabawy należy wybrać trzyosobowe drużyny. Każda drużyna dostaje cztery piórka w jednym kolorze (kolorów powinno być tyle, ile drużyn). Pierwsze dziecko z drużyny wydmuchuje w górę przed siebie jedno piórko po słowach „pióreczko, kropeczką, latało, spadało”. W kolejnych zwrotkach piórka wydmuchiwane są przez następne dzieci z drużyny. Przy słowach „ho, ho, ho...” dziecko szuka i zbiera swoje piórka. Wygrywa drużyna, która podczas trwania piosenki zgubiła jak najmniej piórek.
Taniec, cz. I cyklu Sześć piosenek dziecinnych, sł. Julian Tuwim
Uczniowie stają w kole, a następnie naprzemiennie (zmiana co cztery takty) klaszczą i tupią na każdą miarę taktu. Od słów „Biedna miotła...” wszyscy opierają dłonie na biodrach i kołyszą się w miejscu, przenosząc ciężar ciała z nogi na nogę.
Ptasie plotki, cz. VI cyklu Sześć piosenek dziecinnych, sł. Julian Tuwim
Podobnie jak w piosence Słomkowy łańcuszek dzieci uważnie słuchają, jakie postacie występują w piosence, a dokładniej – które „plotkują” (gąska, kurka, kaczka). Ich zadaniem będzie wydawać odpowiedni odgłos po każdym z wersów w miejscu czterech ósemek wykonywanych instrumentalnie. Po słowach „że aż lecą barwne piórka” odgłosy w rytmie ósemek wydawane są przez wszystkie grupy.
III. Współczesne techniki kompozytorskie: aleatoryzm, dodekafonia
Uczniowie poszukują w dostępnych źródłach informacji na temat współczesnych technik kompozytorskich – dodekafonii, aleatoryzmu, sonoryzmu, muzyki konkretnej i elektronicznej. Swoją uwagę skupiają na dwu pierwszych – pojawiających się w twórczości Lutosławskiego (Muzyka żałobna, Gry weneckie). Próbują zrozumieć zasady obu technik, a następnie szukają sposobów ich przybliżenia uczniom klasy 1.
Dodekafonia
Zabawa I– dwanaście kresek
Chętni uczniowie otrzymują kartki i flamastry. Ich zadaniem jest narysować kwiatek składający się wyłącznie z 12 linii. Prace pokazują innym dzieciom, zwracając ich uwagę na różnorodność kwiatków mimo jednorodnego ograniczenia.
Zabawa II – seria dodekafoniczna
Do zabawy potrzebne są instrumenty perkusyjne, np. cztery bębenki, cztery triangle, cztery marakasy, cztery tarki. Prowadzący zaprasza czworo chętnych uczniów, ustawia ich w równym szeregu i przydziela każdemu z nich jeden instrument – bębenek, triangiel, marakas, tarkę. Prosi o dźwiękową prezentację instrumentów. Następnie do zabawy dołącza następna czwórka dzieci – staje w szeregu i otrzymuje dokładnie takie same instrumenty. Mają zagrać tak samo jak poprzednicy – powtarzając serię dźwięków.
Zabawa III – seria w magicznym kwadracie
Do ósemki stojących ochotników dołącza kolejna ósemka dzieci. Trzeci szereg dzieci otrzymuje instrumenty w kolejności: tarka, marakas, triangiel, bębenek, a czwarty szereg: bębenek, marakas, triangiel, tarka. Pozostali uczniowie powinni zauważyć, że trzeci szereg jest odwrotnością pierwszego (rak), a w czwartym instrumenty w środku zostały zamienione. W drugim szeregu dzieci można zamienić miejsce bębenka z tarką. Dzieci wykonują pełną serię dźwiękową.
Aleatoryzm
Teksty piosenek, np. Ptasie plotki lub Słomkowy łańcuszek, mogą stanowić materiał twórczy w zabawach. Obie piosenki można wzbogacić wymyślonymi odgłosami zwierząt pojawiających się w tekście, można też wykorzystać bezpośredni materiał słowny.
Zabawa I – recytacje swobodne
Na znak „dyrygenta” każdy uczestnik recytuje jeden fragment piosenki:
a) w swoim tempie,
b) na dowolnej wysokości dźwięku,
c) w dowolnej dynamice,
d) część tekstu jest wypowiadana dowolnie na znak dyrygenta – rytmicznie, według ruchów rąk.
Zabawa II – teraz w grupie
Dzieci zostają podzielone na grupy. Każda z nich ma zadanie wynikające z przydzielonego punktu a, b, c, d, opisanego wyżej. Dyrygent „włącza” i „wyłącza” recytację grup pojedynczo, po dwie, trzy lub tutti.
Zabawa III – kostka aleatoryczna
Do tej zabawy należy przygotować kwadratowe kartony (10 ´ 10 cm lub większe), na których narysowane są kropki – jak na kostce do gry. Prowadzący ustala z dziećmi znaczenie liczby kropek, np. • – odgłos wypowiadany jak najciszej, : – w bardzo wolnym tempie, ••• – na różnych wysokościach głosu, :: – w bardzo szybkim tempie, :•: – jednostajnie i monotonnie, ::: – jak najgłośniej, brak karteczki – cisza.
Każde z dzieci wydaje wybrany przez siebie odgłos w sposób sugerowany na karteczkach pokazywanych przez prowadzącego.
Zabawa IV – kostka aleatoryczna w grupach
Przygotowanie jak wyżej. Dzieci zostają podzielone na dwie lub trzy grupy. Przed każdą grupą staje dyrygent z osobnym zestawem karteczek. Na umówiony znak wszystkie grupy biorą udział w zabawie polegającej na podporządkowaniu się „poleceniom” swojego dyrygenta.
IV. Prezentacja multimedialna – życiorys i obecność kompozytora we współczesnej kulturze
Zadaniem uczniów jest przygotowanie biogramu kompozytora w formie prezentacji multimedialnej zawierającej bogatą infografikę i próbki dźwiękowe. Grupa ta musi skonsultować się z pozostałymi grupami szóstoklasistów, aby w prezentacji umieścić wszystkie potrzebne materiały.
a) Na wspólnym dla wszystkich grup spotkaniu zostaje nakreślony scenariusz całej prezentacji. Do poszczególnych zadań zostają wybrane osoby odpowiedzialne, np. narratorzy, prowadzący zabawy, obsługa rzutnika i komputera, dokumentacja przebiegu.
b) W obszernej sali uczniowie klasy 6 przygotowują potrzebne pomoce.
c) Prezentacja projektu – „szkieletem” wiążącym całą prezentację jest biogram kompozytora przygotowany przez IV grupę. W odpowiednich miejscach do działania włączają się inne grupy.
d) Przygotowanie wystawy dokumentującej przebieg prezentacji.
