Powszechna edukacja muzyczna w opiniach i doświadczeniach uczniów i studentów

Autor: Andrzej Białkowski

 

Recenzja książki: M. Grusiewicz, Edukacja muzyczna w polskim szkolnictwie ogólnokształcącym. Opinie, analizy na tle współczesnych praktyk szkolnych i innych przedmiotów, Lublin 2025, Wydawnictwo UMCS

 

Książka Mirosława Grusiewicza Edukacja muzyczna w polskim szkolnictwie ogólnokształcącym. Opinie, analizy na tle współczesnych praktyk szkolnych i innych przedmiotów  to bez wątpienia jedna z najważniejszych i najbardziej oczekiwanych publikacji z zakresu pedagogiki muzycznej, jakie ukazały się w Polsce w 2025 roku. Jej autor, znany z głębokiego zaangażowania w debatę muzyczno-edukacyjną oraz licznych inicjatyw naukowych poświęconych uczeniu się i nauczaniu muzyki, sięga w niej po rzadko podejmowaną perspektywę poznawczą. Próbuje spojrzeć na praktykę nauczania muzyki w polskich szkołach ogólnokształcących oczami tych, którzy jej na co dzień doświadczali – uczniów i studentów. Choć nie jest to perspektywa nowa i unikalna, warto zauważyć, że dotychczas funkcjonowała ona głównie na marginesie przedsięwzięć badawczych poświęconych innym zagadnieniom (była więc perspektywą poboczną i uzupełniającą). W badaniach M. Grusiewicza umieszczono ją w centrum, starając się wykorzystać tkwiące w niej możliwości analityczne.

 

Już na wstępie pojawia się jednak pytanie, czy spojrzenie tego typu może być źródłem nowych doświadczeń i wiedzy na temat funkcjonowania powszechnej edukacji muzycznej? Czy, bez uwzględnienia wszystkich kontekstów zagadnienia, nie jest ono jedynie rodzajem efektownego „szumu”, który w istocie utrudnia identyfikację rzeczywistych wyzwań wymagających natychmiastowej reakcji i troski nauczycieli i reformatorów edukacji? Spróbujemy odpowiedzieć na te pytania, odwołując się do treści książki i osiągniętych rezultatów, ale najpierw przyjrzymy się jej strukturze i zawartości jako całości.

 

Nawet pobieżna lektura tekstu nie pozostawia wątpliwości, że mamy tu do czynienia z publikacją starannie przemyślaną, zaplanowaną i spójną, co nie wyklucza oczywiście swobodnego, a czasami wręcz emocjonalnego charakteru samej narracji. Jej zasadnicze treści uporządkowane zostały w pięć rozdziałów oraz poprzedzone Słowem wstępnym, w którym autor klarownie zaprezentował podstawowe założenia przedsięwzięcia oraz odniósł się do motywów jego podjęcia. Odwołał się przy tym do swego rodzaju polemiki z prof. K. Konarzewskim i jego reakcji na referat dotyczący opinii uczniów o szkole, wygłoszony na, obrosłej już licznymi anegdotami, konferencji w Olsztynie, która odbyła się blisko dwadzieścia lat temu. Wybitny polski pedagog ostro skrytykował autorkę wygłoszonego wówczas referatu, podważając sens pytania dzieci o to, co myślą o szkole. Jego zdaniem selektywna perspektywa i niepełne doświadczenia uczniów nie pozwalają im na racjonalne spojrzenie na całość. M. Grusiewicz zdecydowanie nie podziela tego stanowiska i niejako w opozycji do niego próbuje budować własne przedsięwzięcie badawcze, nakierowane na szerokie spojrzenie na różnorodne opinie i doświadczenia uczniów związane z edukacją muzyczną. Bez ich uwzględnienia – pisze – trudno byłoby „zbudować dobrostan szkoły, realnie i właściwie zmienić jej funkcjonowanie” (s. 7). Nie wchodząc w polemikę co do słuszności tezy autora, jego uzasadnienie celowości badania opinii uczniów przedstawione w Słowie wstępnym wydaje się słuszne i dobrze osadzone we współczesnej wrażliwości pedagogicznej. Nie ma wątpliwości, że podjęto tu problematykę ważną i sprawnie wpisującą się w nowe trendy badawcze w obszarze pedagogiki muzycznej.

 

Przechodząc do zawartości rozdziałów merytorycznych książki, warto zwrócić uwagę na dwie części początkowe, stanowiące rodzaj wprowadzenia w podjętą problematykę badań. Pierwsza z nich to sprawnie opracowana synteza dotycząca funkcjonowania powszechnej edukacji muzycznej w Polsce po II wojnie światowej. Uwzględnia ona zarówno przemiany społeczno-polityczne i systemowe w obszarze szkolnictwa oraz jego otoczenia, jak i ewolucję poglądów na wychowanie muzyczne w szerokim ujęciu. Szczególny nacisk położono tu na zagadnienia współczesne, w tym na aktualny status oraz debatę wokół tzw. polskiej koncepcji powszechnego wychowania muzycznego, inicjatywy adaptujące zagraniczne doświadczenia pedagogiczne do warunków polskich, a także nowe, wyróżniające się badania i projekty edukacyjne realizowane przez polskich pedagogów muzyki oraz stowarzyszenia i organizacje pozarządowe. Za równie udany uznać należy też rozdział drugi, oferujący omówienie stanu badań nad edukacją muzyczną. Zestawiono tu zarówno analizy dotyczące efektów kształcenia, jak i badania opinii, tworząc bezpośredni kontekst dla zaprezentowanych w dalszej części materiałów.

 

Rozdział trzeci pracy zestawia jej główne dokonania badawcze. Znajdziemy w nim wyczerpującą prezentację rezultatów dwóch obszernych projektów naukowych. Pierwszy z nich to badania ankietowe przeprowadzone na próbie 868 uczniów szkół podstawowych (schemat doboru próby omówiony został we wstępnej części rozdziału trzeciego), drugi to badania jakościowe, oparte na analizie esejów autorstwa 126 studentów kierunku animacja kultury (Wydział Pedagogiki i Psychologii UMCS w Lublinie), przygotowanych na przestrzeni lat 2018–2024. Oba projekty, zgodnie z tytułem książki, koncentrują się na zagadnieniach powszechnej edukacji muzycznej w szkołach ogólnokształcących i bezpośrednich doświadczeniach, opiniach i ocenach uczestników procesu edukacyjnego (w tym przypadku uczniów i studentów). Badania ankietowe podejmują ilościowe aspekty zagadnienia, dostarczając danych dotyczących m.in. zgeneralizowanych ocen lekcji muzyki, oceny miejsca muzyki w hierarchii preferencji szkolnych, ulubionych form aktywności muzycznej podczas zajęć, uczestnictwa w zajęciach pozalekcyjnych i pozaszkolnych, a także upodobań, preferencji oraz subiektywnych ocen wpływu szkoły na kształtowanie postaw i aktywności muzycznych uczniów. Badania jakościowe, ze względu na specyfikę analizowanej grupy, odwołują się do retrospektywnego spojrzenia uczestników na ich własną drogę edukacyjną oraz przywołania towarzyszących jej doświadczeń i refleksji. Ich rezultaty uporządkowano według etapów edukacyjnych, z wyodrębnieniem doświadczeń szkolnych i pozaszkolnych, osobno omówiono też własne praktyki muzyczne, postulaty i opinie studentów. Charakterystyczną cechą analiz zawartych w tym rozdziale, niezależnie od ich ilościowego lub jakościowego charakteru, jest skrupulatność poczynań badawczych autora oraz skromny, lecz świadomie wykorzystywany aparat analityczny. Autor unika efektownych zabiegów analitycznych – zamiast tego stawia na oddanie głosu osobom badanym, co zapowiadał w Słowie wstępnym, kładąc nacisk na wiarygodność i autentyczność prezentowanych wyników.

 

Próbą scalenia uzyskanych rezultatów i zaproponowania czytelnikom wynikających z nich wniosków są zamykające pracę rozdziały czwarty i piąty. Ich ogólny ton jest pesymistyczny. Generalnie, jak czytamy w podsumowaniu, „uczniowie są niezadowoleni z zajęć muzycznych, zarówno z treści, jak i metod nauczania” (s. 143). Zidentyfikowane w badaniach trudności i niedomogi systemu, które spotykają się z niezadowoleniem uczniów, nie mają oczywiście charakteru uniwersalnego. Dlatego autor sprawnie je niuansuje i uszczegóławia w zależności od etapu nauczania. Inne bariery ograniczają rozwój i funkcjonowanie edukacji muzycznej na etapie nauczania zintegrowanego, a inne w klasach starszych czy na zajęciach pozalekcyjnych. Dostrzeżenie i sprawne zmapowanie tego z pozoru oczywistego faktu jest niewątpliwie jednym z istotnych walorów książki. Nie zmienia to jednak ogólnego przekonania autora, że powszechną edukację trzeba „zbudować na nowo, funkcjonujące rozwiązania już się bowiem wyczerpały” (s. 157). Choć nie sądzę, aby ta konstatacja wynikała wprost z przeprowadzonych badań, trudno odmówić autorowi słuszności. Jest to bowiem przekonanie podzielane obecnie przez większość środowisk związanych z muzyką i jej nauczaniem. Co prawda, autor nie proponuje w pracy żadnego nowego rozwiązania, pozostawia jednak interesujące sugestie, które warto rozważyć. Po pierwsze, zwraca uwagę na potrzebę liberalizacji w zakresie programów nauczania i pozostawienie „nauczycielom możliwości realizacji tego, co uważają za słuszne, co im się sprawdza” (s. 156). Po drugie, podkreśla, że „uczniowie, obecni i byli, domagają się poważnego traktowania, chcą poważnej nauki” (s. 156), a nie jej namiastki, którą niekiedy proponują im nauczyciele. Po trzecie, wskazuje, że przypisywane uczniom przekonanie, jakoby oczekiwali oni powielania swoich zainteresowań na lekcjach muzyki, co w istocie oznaczałoby dominację popkultury, jest mitem; w rzeczywistości mają nadzieję jedynie na dialog. To bez wątpienia postulaty słuszne i warte podjęcia w ramach debaty.

 

Książka M. Grusiewicza to bez wątpienia publikacja wyjątkowa, której znaczenie z punktu widzenia debaty muzyczno-edukacyjnej trudno byłoby przecenić. Nie ulega wątpliwości, że w ciągu najbliższych lat będzie jedną z najczęściej cytowanych publikacji z zakresu pedagogiki muzycznej w Polsce. Jej niekwestionowaną zaletą jest fakt, że dostarcza empirycznych uzasadnień dla intuicji, które wszyscy mieliśmy, ale nie potrafiliśmy ich uzasadnić, odwołując się do danych. Z drugiej strony nie można jednak zapominać, że jest to książka posługująca się perspektywą cząstkową, perspektywą ucznia. W żadnym sensie nie jest więc pełnym obrazem edukacji muzycznej w Polsce, a uderzanie na jej podstawie w przesadnie alarmistyczne tony nie ma w tym przypadku uzasadnienia. Należy ją raczej traktować jak zaproszenie do refleksji nad edukacją muzyczną skierowane do wszystkich partnerów systemu edukacji – od nauczycieli i dyrektorów szkół, przez badaczy, ekspertów i przedstawicieli środowisk twórczych, aż po decydentów. Tylko w takiej konfiguracji możliwe będzie wypracowanie modelu zmian, na które oczekują wszyscy potencjalni i rzeczywiści interesariusze.