Kierunki zmian polskiego systemu edukacji muzycznej

Autor: Agnieszka Chwastek

 

Punktem wyjścia moich rozważań jest stwierdzenie, że przedmiot muzyka nauczany w szkołach ogólnych nie spełnia swojej roli. Badania poziomu kompetencji muzycznych wypadają bardzo słabo. Poziom uczestnictwa dzieci i młodzieży w życiu kulturalnym – związanym z muzyką – również jest niski, a badania preferencji muzycznych wskazują, że zakładany cel – by uczniowie znali i słuchali tak zwanej muzyki klasycznej (używam tego pojęcia, gdyż również w badaniach preferencji muzycznych prowadzonych przez Narodowe Centrum Kultury tak określano muzykę historyczną oraz muzykę wysokoartystyczną) – nie został osiągnięty. Z drugiej strony te same badania pokazują, że muzyki słucha 98% ludzi młodych (Muzyczne wybory młodzieży… 2021, por. Szlubowska 2020), co pozwala postawić tezę, że jest to najbliższa młodzieży forma kontaktu ze sztuką. To powinien być dobry punkt wyjścia do pracy w szkole.

           

Nie trzeba prowadzić szczegółowych badań (choć takie się już pojawiły), by mieć pewność, że muzyką młodzieży jest szeroko pojęta muzyka pop (pojęcie to traktuję jako odrębne od stylu muzycznego – pop, jest to muzyka kultury popularnej, muzyka rozrywkowa). Zawężanie pojęcia muzyki rozrywkowej do współczesnych gatunków muzycznych promowanych przez wielkie koncerty muzyczne nastawione na zyski jest błędne, jak również utożsamianie pojęcia kultury pop tylko i wyłącznie z muzyką pop – muzyką masową. Aby uniknąć nieporozumień, chciałabym wyjaśnić, że pojęcie kultury pop traktuję bardzo pojemnie. Zawiera ono w sobie wiele współczesnych zjawisk związanych nie tylko z muzyką pop i nie tylko z muzyką w ogóle. Zakres tego terminu obejmuje szereg niezwykle wartościowych zjawisk, jak na przykład mariaże muzyków z wykształceniem klasycznym z muzyką popularną – masową, czy wartościową muzykę popularną (w tym i masową, która też potrafi być niezwykle wartościowa). Prymitywna muzyka popularna jest tylko jednym z elementów szeroko pojętej muzycznej kultury pop.

 

Odrodzenie wychowania muzycznego w szkołach należałoby zacząć moim zdaniem od rezygnacji z pokutującego od lat twierdzenia o niższości tak zwanej muzyki popularnej czy młodzieżowej w stosunku do muzyki artystycznej. Uzdrowienie tej sytuacji może nastąpić nie tylko poprzez zaprzestanie porównywania, ale przede wszystkim poprzez zmianę sposobu podchodzenia do zagadnień związanych z muzyką młodzieżową. Nie można „przelatywać” nad tymi zagadnieniami, poświęcając im zaledwie kilka tematów w ciągu całej edukacji. Cykl podręczników Lekcja muzyki wydawnictwa Nowa Era poświęca współczesnej popkulturze sześć godzin w ciągu czterech lat nauki (jedna lekcja w klasie piątej oraz pięć w klasie siódmej), a cykl Klucz do muzyki WSiP poświęca tematyce popkulturowej aż 12 zajęć realizowanych w klasach 4−7 (jedna w klasie szóstej oraz jedenaście w klasie siódmej). Jeżeli przyjmiemy, że w jednym roku szkolnym mamy średnio około 35 godzin zajęć, to przez cztery lata realizujemy 140 godzin przedmiotu. Liczba godzin przeznaczona więc na tak wieloaspektowe zagadnienie, jakim jest współczesna popkultura, jest znikoma. 

           

Ten postulat wiąże się z drugim – odejściem od podstawy programowej gloryfikującej muzykę przeszłości. Zgodnie z obowiązującą podstawą jesteśmy zobowiązani zaplanować zajęcia, w ramach których zrealizujemy następujące zagadnienia:

 

1. W zakresie słuchania i percepcji muzyki – uczeń:

a) świadomie słucha wybranych dzieł literatury muzycznej

− reprezentatywnych dla kolejnych epok,

− polskich pieśni artystycznych.

2. Uczeń wykazuje się znajomością i dokonuje charakterystyki:

a) form muzycznych (w tym rondo, wariacje, kanon, balet, operetka, koncert, symfonia),

b) faktury muzycznej (homofonia, polifonia).

3. Wymienia nazwy epok w dziejach muzyki (średniowiecze, renesans, barok, klasycyzm, romantyzm, muzyka XX w.) oraz potrafi wskazać kompozytorów reprezentatywnych dla nich.

4. Porządkuje chronologicznie postacie kompozytorów: np. Mikołaj Gomółka, Jan Sebastian Bach, Antonio Vivaldi, Wolfgang Amadeusz Mozart, Ludwig van Beethoven, Fryderyk Chopin, Stanisław Moniuszko, Karol Szymanowski, Witold Lutosławski, Wojciech Kilar, Henryk Mikołaj Górecki, Krzysztof Penderecki i inni).

5. Zna repertuar kulturalnego człowieka, orientując się w sztandarowych utworach z dziejów historii muzyki i współczesnej kultury muzycznej (Rozporządzenie MEN, 2017).

 

Trzeba przyznać, że ilość poruszanych zagadnień jest bardzo duża. Z jednej strony taka dysproporcja między historią muzyki a współczesną kulturą pop może wydawać się naturalna, jeżeli wziąć pod uwagę sam zakres czasowy, ogrom zjawisk czy ich wagę dla rozwoju europejskiego dziedzictwa kulturowego, ale z drugiej strony – dla młodych jest to nadal kultura obca. Nie utożsamiają się z nią, nie rozumieją jej (na co wskazują badania poziomu uczestnictwa w kulturze czy badanie preferencji muzycznych wśród młodych) i nie wiedzą nawet, po co mieliby się o tym uczyć. W mojej opinii powinniśmy najpierw wyposażyć młodzież w narzędzia, dzięki którym będzie ona umiała odnaleźć się w zawiłościach kultury współczesnej – w znaczeniu popkultury, którą jest otoczona, a często przytłoczona, nie zdając sobie z tego nawet sprawy, a dopiero potem wskazać na historyczne konotacje. Zjawiska muzyczne, które składają się na kulturę pop, stanowią obecnie margines w nauczaniu muzyki. Przecież jednym z głównych założeń szkoły w ogóle jest przygotowania dzieci i młodzieży do życia we współczesnym świecie, nauczyciele muzyki przygotowują uczniów do życia w kulturze muzycznej przeszłości…

           

Jedną z przyczyn tego stanu jest fakt, że nie docenimy współczesnej kultury muzycznej, a przede wszystkim wielości i bogactwa zjawisk, z jakimi mamy do czynienia. Mało tego, w XXI wieku muzyka masowa i tak zwana muzyka wysokoartystyczna przenikają się i wzajemnie na siebie oddziałują, tworząc siatkę powiązanych zjawisk (nie tylko muzycznych), które są tak niezwykle fascynujące jak i złożone, a które w istocie tworzą współczesną kulturę pop. Nie jest moją intencją gloryfikacja muzyki popularnej – masowej w ogóle, ale uważam, że należy poddać ją wnikliwej analizie i wskazywać uczniom wartościowe zjawiska.

           

W mojej opinii współczesna kultura muzyczna ze swym bogactwem i różnorodnością w pewnym stopniu przytłacza młodych odbiorców. Można odnieść wrażenie, iż nierozumiejące jej jeszcze dobrze dzieci i młodzież dosłownie toną w tym oceanie różnorodności, stając się tym samym tylko bezwolnymi odbiorcami wielkiego muzycznego przemysłu nastawionego na zyski. W szkole nie wyposażamy uczniów w narzędzia umożliwiające poruszanie się po tym świecie. Co gorsza, ośmielę się głośno to powiedzieć – sami jako nauczyciele też gubimy się w świecie współczesnej kultury popularnej.

 

Tu pojawia się pytanie, na ile nauczyciele rozumieją pojawiające się zjawiska, na ile orientują się we współczesnej kulturze. Brak wiedzy czy orientacji w tej tematyce często powoduje strach oraz niechęć do wprowadzania tej tematyki na lekcjach muzyki. Niestety sytuacja przypomina tu jako żywo niechętny czy wręcz wrogi stosunek wielu nauczycieli do szeroko rozumianych technologii cyfrowych. Taka postawa z kolei przyczynia się do pogłębienia kryzysu edukacji. Podobnie jest z muzyką – próba udawania, że muzyka popularna – masowa nie jest istotna, że jest mniej ważna, mniej wartościowa skończyła się tym, że nastąpił tak ogromny rozdźwięk pomiędzy tym, czego próbujemy nauczyć dzieci, a tym, co w tym obszarze je naprawdę interesuje i w jakiej kulturze muzycznej żyją. Jest to oczywiście tylko wierzchołek góry lodowej, bo to stwierdzenie generuje szereg ważkich pytań, jak choćby: jak przekuć to w zajęcia? jak się w tym odnaleźć? jak i czego nauczyć młodzież, by umiała się świadomie odnaleźć w świecie kultury XXI wieku?

 

Logiczną konsekwencją przedefiniowania funkcji przedmiotu muzyka powinno być określenie na nowo roli nauczyciela muzyki. Najważniejszym postulatem nowej edukacji staje się wyjaśnianie zjawisk zachodzących we współczesnej kulturze muzycznej. Uważam, że jest to kluczowe założenie, które determinuje zmianę organizacji całego procesu nauczania. W nowej wizji edukacji muzycznej dominować powinny zagadnienia, które są charakterystyczne dla współczesnej kultury. Nauczyciel, w tak rozumianym procesie dydaktycznym, pełniłby rolę przewodnika – koryfeusza po fascynującym świecie kultury współczesnej bliskiej uczniom. Pedagog nie jest już jedynym „źródłem wiedzy”, który przedstawia uczniom prawdę „objawioną i skończoną”, nie jest już skarbnicą wiedzy – chodzącą encyklopedią. W dobie Internetu każdy ma dostęp do informacji, ale nie każdy tę informację potrafi zrozumieć czy zinterpretować. Nową rolą nauczycieli powinno być prowadzenie uczniów przez zakamarki współczesnej kultury. Pedagog powinien również te wszystkie zjawiska umieć przedstawić w szerokim kontekście kulturowym i historycznym. Tu właśnie objawia się konieczność zachowania elementów historii muzyki. Skupienie się na zjawiskach otaczających młodzież wcale nie oznacza bowiem całkowitej rezygnacji z historii muzyki. Jednak miejsce tych zagadnień jest odmienne, a ich wprowadzanie ma inny cel niż obecnie. Aktualnie zagadnienia historyczne funkcjonują jako samodzielne „byty” – czy po prostu „tematy” na muzyce. Moim postulatem jest ścisłe powiązanie zagadnień z zakresu historii, ale też teorii muzyki ze zjawiskami zachodzącymi współcześnie. Kluczem powinno być ukazanie związków teraźniejszości z przeszłością, na gruncie której współczesność jest przecież zbudowana. Historia i teoria muzyki miałyby więc pełnić nie rolę naczelną, jak dotychczas, ale pomocniczą, służebną. Ich zadaniem, tak jak w ogóle wszystkich nauk historycznych, powinno być nie poznawanie i opisywanie przeszłości dla niej samej, ale wyjaśnianie za pomocą przeszłości teraźniejszości.

 

 

Bibliografia

 

• Muzyczne wybory młodzieży. Komunikat z badań Narodowego Centrum Kultury, 2021, PDF, Warszawa.
• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 lutego 2017 r., Dz.U., poz. 356.
• Szlubowska A. i inni, 2020, Uczestnictwo ludności w kulturze w 2019 r., PDF, GUS, Urząd Statystyczny w Krakowie, Warszawa–Kraków.