Specyfika słowackich podstawowych szkół artystycznych

Autor: Wiesława A. Sacher

Artykuł z numeru 5/2010

 

Kształcenie artystyczne na Słowacji wyróżnia się wśród tego typu działań w innych krajach europejskich przede wszystkim specyficzną organizacją, a co za tym idzie szczególnymi zadaniami. Należą do nich: kształtowanie zainteresowań i zamiłowań artystycznych, rozwijanie uzdolnień, zagospodarowywanie wolnego czasu, umożliwianie zajmowania się działalnością artystyczną na poziomie amatorskim, akulturacja w szerokim rozumieniu tego słowa. Cele te są zbieżne z tymi, które wyznacza się w szkołach ogólnokształcących, przy czym akcent formalnego kształcenia artystycznego jest inny. Tu bowiem dzieci są wybierane o pewnych, ponadprzeciętnych zdolnościach muzycznych, stąd nie wszystkie uczestniczą w tym procesie i nie wszystkie mogą owe cele realizować.

 

Szczegółowe zadania w szkole artystycznej I stopnia określa Państwowy Program Kształcenia w Podstawowych Szkołach Artystycznych w Republice Słowackiej, przyjęty zgodnie z International Standard Classification of Education (ISCED). Oto niektóre z nich:

• rozwijanie kreatywnego myślenia;
• rozwijanie inteligencji emocjonalnej;
• kształtowanie poczucia dobra i piękna;
• budowanie z dziećmi systemu odporności na presję reklamy, preferencje materialne itp.;
• ukierunkowanie wyższego rozwoju duchowego dzieci;
•  kształcenie dzieci w konkretnych obszarach artystycznych z uwzględnieniem nowych trendów w sztuce;
•  rozwijanie gustu artystycznego;
•  współpracowanie ze szkołami ogólnokształcącymi oraz z różnymi instytucjami kulturalnymi w miejscu zamieszkania i poza nim;
• systematyczne kształcenie i rozwijanie orientacji uczniów w zakresie wybranej specjalności oraz w zakresie umiejętności interpersonalnych (relacji międzyludzkich);
• realizowanie systemu nauczania projektowego w dwojaki sposób: poprzez tworzenie projektów integracyjnych, muzyczno-scenicznych czy plastycznych przy współpracy kilku zespołów/grup uczniów oraz zawodowych artystów albo metodą analizowania, w ramach przedmiotów teoretycznych.

 

Podkreśla się także w tym programie, że współczesna słowacka szkoła artystyczna poprzez realizację celów i organizację nauczania powinna spełniać pożądane zadania kulturowo-wychowawcze. Jest formą zagospodarowywania wolnego czasu dzieci i młodzieży, dzięki czemu może wpływać na zmniejszenie liczby negatywnych zjawisk, takich jak ekscesy w zachowaniu czy popadanie w konflikt z prawem. Kształcenie artystyczne w tym kraju bowiem to rodzaj wielotorowej ścieżki edukacyjnej skupionej na aktywizacji kulturowej i artystycznej, bez konieczności stawiania uczniom wymagań perfekcyjnego opanowywania umiejętności artystycznych. Oczywiście w przypadku dzieci bardzo zdolnych kształcenie to przybiera formę nauczania profesjonalnego, szczególnie wtedy, gdy uczeń zamierza po szkole podstawowej kontynuować naukę w konserwatorium, a następnie w akademii sztuki/muzycznej. Jednak skromne osiągnięcia nie dyskwalifikują uczącego się i na poziomie podstawowym I stopnia może on szkołę ukończyć. Takie podejście jest bliższe rozwiązaniom w krajach Europy zachodniej, w których – na przykład – kształcenie muzyczne ma charakter integralny i opiera się na powszechnej edukacji muzycznej realizowanej w szkołach ogólnokształcących (por. Jankowski 2002).

 

Szkoły artystyczne – zarówno państwowe (štatne umelecke školy), jak i po 1989 roku także wyznaniowe(cirkovne) i prywatne (sukromne) – funkcjonują w wielu słowackich miastach. Ich program obejmuje muzykę, plastykę, teatr i literaturę oraz taniec. W Polsce na poziomie podstawowym dzieci mogą uczyć się w szkołach muzycznych i baletowych, przy czym w tych pierwszych od szóstego, a w drugich od jedenastego roku życia. W korzystniejszej sytuacji są więc dzieci słowackie, ponieważ zakres treściowy szkół artystycznych jest tam szerszy i bardziej dostępny (por. Sacher, Pituła2010).

 

Słowackie szkoły artystyczne są utrzymywane z budżetu państwa. Placówki prywatne i wyznaniowe (odpowiednio 3% i 18%) są także dotowane, lecz uczniowie ponoszą opłaty za naukę. W sumie kształceniem artystycznym objętych jest około 30% dzieci w wieku szkolnym. Jeśli uwzględnimy fakt, że poza szkołami artystycznymi dzieci, młodzież i osoby dorosłe korzystają z Centrów Wolnego Czasu(Centrum volného času) oraz kół zainteresowań (Stredisko záujmovej činnosti) funkcjonujących przy wszystkich szkołach podstawowych, zakres oddziaływań artystycznych i kulturowych wydaje się być bardzo szeroki i powszechny(Krusinskă, Zeleiovă 2006, 29-62).

 

Omawiane tu placówki kształcenia artystycznego są odmienne od europejskich, ponieważ proponuje się uczniom szeroką ofertę edukacyjną. Szkoły te bowiem to nie tylko instytucje kształcące, ale przede wszystkim ośrodki krzewienia i kultywowania kultury w środowisku. Ponadto obejmują nauczanie w zakresie wszystkich podstawowych dziedzin sztuki. Uczeń może więc, w zależności od zainteresowań i uzdolnień, wybrać ten obszar kształcenia artystycznego, w którym jest w stanie najwięcej osiągnąć.

 

Każdy kandydat do podstawowej szkoły artystycznej przechodzi roczny (niekiedy dwuletni) okres przygotowawczy w celu jego wprowadzenia w styl pracy artystycznej, zachęcenia do wysiłku z tym związanego oraz ugruntowania zainteresowań. W przypadku, gdy etap przygotowawczy dotyczy dzieci w wieku przedszkolnym, nauczyciele mają okazję drogą obserwacji określić potencjał dziecka i odpowiednio nim pokierować. Na Słowacji niewiele dzieci jest objętych opieką przedszkolną, stąd uczęszczanie do szkoły artystycznej ma także znaczenie ogólnorozwojowe i przygotowawcze wobec obowiązku szkolnego. Dla dzieci starszych przygotowywanie się do nauczania artystycznego jest cenne przede wszystkim dla ucznia i rodziców. Mogą oni przekonać się, na ile zainteresowania dziecka są trwałe, jakie czyni postępy, czy wybrany zakres kształcenia jest właściwy, a także czy organizacja czasu rodziców i dzieci będzie wystarczająco dobra, aby wszystkim związanym z uczęszczaniem do szkoły obowiązkom podołać.

            Kształcenie w tej szkole na poziomie I stopnia trwa 7 do 9 lat. Program nauczania jest układany zgodnie z zaleceniami zawartymi w Państwowym Programie Kształcenia dla podstawowych szkół artystycznych. Na tej bazie rady pedagogiczne tworzą szczegółowy program dla wszystkich specjalności (muzyka, plastyka, teatr, taniec) z uwzględnieniem potrzeb uczniów oraz potrzeb wynikających ze specyfiki kultury regionu, w którym placówka funkcjonuje.

 

System dbałości o rozwijanie uzdolnień uczniów polega m.in. na indywidualizacji nauczania, co umożliwia wdrażanie różnorodnych programów i różnych metod ichrealizacji.

W ramach organizacji kształcenia realizuje się kilka modułów:

• studium przygotowawcze, zalecane dla dzieci przed wiekiem obowiązku szkolnego;
• nauczanie właściwe na poziomie podstawowym I stopnia (minimum 7 lat, maksimum – 9 lat);
• nauczanie podstawowe na poziomie II stopnia (maksimum 4 lata). Dla uczniów, którzy nie kształcili się w szkole I stopnia, można przeprowadzić jednoroczne nauczanie przygotowawcze;
• nauczanie rozszerzone, dla dzieci o wybitnych uzdolnieniach i osiągnięciach;
• cykl nauczania skróconego, z którego mogą korzystać uczniowie zamierzający podjąć naukę w konserwatorium lub w wyższych szkołach o profilu artystycznym/pedagogicznym;
• studium dla dorosłych, które może trwać do 4 lat.

Państwowy program wskazuje także zakres kompetencji, jakie uczeń powinien osiągnąć po ukończeniu szkoły artystycznej I stopnia. Należą do nich:

• rozumienie podstaw struktury muzyki (tańca, plastyki, teatru);
• nabycie podstawowej wiedzy i umiejętności artystycznych w swojej specjalności (z poznaniem właściwej terminologii i alfabetyzacją, czyli zaznajomienie z  podstawowymi elementami „języka” danej dziedziny sztuki);
• nabycie zdolności do wypowiadania się na temat sztuki, w zakresie której się kształci, z uwzględnieniem wskazywania związków wyrazowych między różnymi dziedzinami sztuki;
• rozumienie społecznych funkcji sztuki;
• umiejętność i świadomość stosowania środków wyrazu artystycznego adresowanych do słuchacza/widza;
• opanowanie podstaw twórczości w swojej specjalności zgodnie z własnymi możliwościami.

Owe kompetencje są uwarunkowane zarówno szczegółowymi, tworzonymi w konkretnej szkole programami, jak i indywidualnymi możliwościami uczniów uczestniczącymi w ich realizacji.

             

Przed podjęciem właściwej nauki w szkole artystycznej, uczniowie są poddawani kwalifikacji drogą egzaminu (oszacowanie poziomu zdolności i umiejętności artystycznych). Uczniowie kończący szkołę prezentują swoje umiejętności w formie publicznego pokazu, popisu, występu, wystawy prac. Ci z najlepszymi wynikami mogą kontynuować naukę na poziomie podstawowym II stopnia lub w konserwatorium.

 

Kształcenie muzyczne (hudobný odbor)odbywa się indywidualnie, ponieważ wybraną przez ucznia specjalnością jest gra instrumencie: fortepianie, skrzypcach, altówce, wiolonczeli, kontrabasie, cymbałach, akordeonie, keyboardzie, flecie poprzecznym i prostym, trąbce, waltorni, klarnecie, oboju i saksofonie i in. Może to być też śpiew oraz perkusja. Oferta w poszczególnych szkołach jest różna i wynika ze specjalności reprezentowanych przez zatrudnionych nauczycieli. Uczniowie grający na instrumentach uczą się także gry zespołowej, funkcjonują więc zespoły kameralne, orkiestry smyczkowe i dęte. Działają też zespoły muzyczne realizujące repertuar muzyki popularnej (por. Sacher, Pituła 2010). Uzupełnieniem nauczania gry na instrumencie są przedmioty teoretyczne obejmujące elementy literatury i historii muzyki oraz form muzycznych, kształcenia słuchu, a także – w przypadkach, gdy instrument główny nie jest fortepianem – obowiązkową naukę gry na tym instrumencie.

 

W ramach specjalności plastycznej (výtvarný odbor)uczniowie kształcą się w grupach, z nastawieniem na rozwój estetycznego rozumienia otaczającego świata poprzez grafikę, malarstwo, techniki materiałowe oraz modelowanie. Często mają okazję publicznego prezentowania swoich dokonań artystycznych, ponieważ dba się o współpracę szkół z instytucjami kulturalnymi w lokalnym środowisku. To zadanie podkreśla się w każdym programie szkół artystycznych i jest zwykle rzetelnie realizowane.Artystyczne prezentacje to wystawy prac plastycznych, plakatów, projektowanie szkolnych biuletynów oraz udział w różnych konkursach.

 

Nauczanie tańca (tanečný odbor)dzieci rozpoczynają w wieku 4–5 lat w ramach okresu przygotowawczego. Rozwijają poczucie własnego ciała i ruchu, poczucie rytmu, grację i estetykę ruchu. W programie nauczania szkolnego tej specjalności uczniowie mają okazję poznać technikę tańca klasycznego, tańce ludowe, tańce towarzyskie i taniec nowoczesny. Kształcą precyzję i dyscyplinę ruchu, które to umiejętności umożliwiają osiąganie efektów estetycznych, rozwijają kreatywność i fantazję, uczą się rozumienia muzyki, jej stylów i charakteru. Przygotowane przedstawienia taneczne prezentowane są dla publiczności – podobnie jak teatralne – zarówno w szkolnych salach, jak i salach teatrów miejskich.

 

Specjalność literacko-teatralna (literárno-dramatický odbor) obejmuje grupowe ćwiczenia w zakresie poznawania literatury, nabywania umiejętności aktorskich poprzez udział w scenkach i przedstawieniach teatralnych, nabywania umiejętności niewerbalnej komunikacji. Jednym z ważnych obszarów nauczania jest poznawanie repertuaru teatralnego oraz teatralno-muzycznego (scenicznego), przygotowywanie przedstawień dla publiczności w szkole czy w domach kultury, a także – w przypadku ambitnych i dobrze wykonanych przestawień – przygotowanie występu w miejskim teatrze.

 

Uczniowie wszystkich specjalności poza przedmiotami kierunkowymi zdobywają także specjalistyczną wiedzę, wyrabiają nawyki, kształcą umiejętności umożliwiające nie tylko realizację przedmiotu głównego, ale tworzenie sprzyjających warunków dla rozwoju ich kreatywności. W programach poszczególnych szkół uwzględnia się również współpracę między grupami uczniów i nauczycieli różnych specjalności.

 

Treści nauczania na każdym etapie kształcenia wynikają z celów określonych przez Państwowy Program. Szczegółowo są one dobierane dla realizowanych w danej szkole specjalności. Tu podkreśla się, aby zawierały one elementy współczesnej kultury europejskiej i narodowej, a także kultury regionalnej. Duży nacisk kładzie się – jak wcześniej wspomniano – na wszechstronną współpracę szkół artystycznych zarówno ze szkołami ogólnokształcącymi, jak i wieloma instytucjami kultury.

 

Ukończenie podstawowej szkoły artystycznej I stopnia umożliwia kontynuację nauki na poziomie II stopnia i/lub w konserwatorium, a także w szkole pedagogicznej. Istnieje też możliwość kontynuacji nauki w szkole podstawowej, w studium dla dorosłych. Możliwość podjęcia studiów na kierunkach artystycznych jest uwarunkowana ukończeniem konserwatorium. Studia – w zależności, czy to jest uniwersytet, wyższa szkoła pedagogiczna czy akademia sztuk / akademia muzyczna – dają po ich ukończeniu różne uprawnienia. Absolwenci konserwatorium posiadają już uprawnienia zawodowe i mogą wykonywać zawód artysty w swojej specjalności, mogą uczyć w podstawowych szkołach artystycznych, mogą też pełnić funkcję nauczycieli-instruktorów w Centrach Wolnego Czasu. Podczas studiów uniwersyteckich w zakresie artystycznym i pedagogicznym absolwenci uzyskują zróżnicowane uprawnienia do pracy w szkołach, w zależności od studiowanej specjalności. Jednak podobnie jak w naszym kraju wciąż zdarza się, że przedmioty artystyczne są prowadzone w szkołach przez nauczycieli o niewystarczającym przygotowaniu(Langsteinová2005 oraz 2001).

 

Podsumowując, można przyjąć, że szkoły artystyczne na Słowacji stanowią  miejsca, gdzie dzieci i młodzieży „nie tylko spędzają pożytecznie czas, ale przede wszystkim mają możliwość rozwijania swoich zdolności. Wychowanie sztuką bowiem jest aktualnie ważnym przesłaniem dla kultury”(Ladiverová2005).

 

Wprawdzie były głosy sugerujące, aby te szkoły nie podlegały ministerstwu szkolnictwa, czyli nie mieściły się w systemie edukacji państwa, jednak odstąpiono od tych pomysłów (Sacher, Pituła2010). Zaakceptowano obecną strukturę i specyfikę szkół, dopracowano program i prowadzi się działania na rzecz tworzenia nowych specjalności. Sytuacja ta sprzyja powstawaniu średnich szkół artystycznych np. ze specjalnościami muzyczną, fotograficzną itp. Prowadzi się też prace nad unowocześnianiem procesu kształcenia oraz tworzy szanse awansu zawodowego nauczycieli szkół artystycznych. Ważnym obszarem prac pedagogów zajmujących się edukacją artystyczną jest tworzenie teorii kształcenia artystycznego. Zadania te – jak sądzę – zostaną powoli zrealizowane, a nasi południowi sąsiedzi odniosą z tego wymierne korzyści w postaci ograniczania problemów wychowawczych dzieci i młodzieży oraz osiągania coraz wyższego poziomu kultury całego społeczeństwa.

 

• Jankowski J.,2002, Polskie szkolnictwo muzyczne. Geneza i ewolucja systemu. AMFC, Warszawa.
• Krusinskă M.,Zeleiovă J.,2006, Hudobna edukacia na Slovensku po roku 1989 so zameranim na zakladne školy a zakladne umelecke školy.Tradicia a inovacia, [w:] red. J. Lexmanna, Kultura, vzdelavanie, media a hudba, Musicologica Slovaca et EuropaeaXXV, Bratislava.
• Ladiverová T.,2005, Základná umelecká škola ako škola budúcnosti, [w:] red. A. Černej, Hudobná vychova včera a dnes, Nitra.
• LangsteinováE.,2000, Ako ďalej v Hv?, „Múzy v škole“ nr 1.
• LangsteinováE., 2005, K súčasnemu stavu hudobnej výchovy na Slovensku [w:] red. A. Černej, Hudobná výchova včera a dnes, Nitra.
• SacherW. A., Pituła B., 2010, Edukacja muzyczna na Słowacji w otoczeniu ogólnego systemu kształcenia, WSA, Bielsko-Biała.
• Štátny vzdelávací program základnej umeleckej školy v Slovenskej republike,ISCED 1 B – Primárne umelecké vzdelanie, http://www.minedu.sk/index.php?lang=sk&rootId=2319.
• Váňová H., 2004, Současná situace a problémy v didaktice hudební výchovy, [w:] red.T. Janík, V. Mužík, O. Šimoník, Oborové didaktiky v pregraduálním učitelském studiu. Elektronický sborník z celostátní konference dne 13–14.9.2004 na Pedagogické fakultě MU Brno.