Forma mszy w wykonaniu amatorskich zespołów na przykładzie „Missa Katharina” Jacoba de Haana
Autor: Wiktor Bąk
Prace nad przygotowaniem dzieła
Wykonanie rozbudowanej formy wokalno-instrumentalnej przez zespoły amatorskie to duże wyzwanie pod względem muzycznym oraz organizacyjnym, szczególnie w czasie ograniczeń spowodowanych pandemią. Projekt, jakim było przygotowanie dzieła Missa Katharina Jacoba de Haana przez Dziecięco-Młodzieżową Orkiestrę Dętą Gminnego Centrum Kultury w Poniecu oraz Chór Novum z Rydzyny, miał swój finał podczas koncertu 5 grudnia 2021 roku w kościele pw. Chrystusa Króla w Poniecu.
Charakterystyka zespołów
Dziecięco-Młodzieżowa Orkiestra Dęta Gminnego Centrum Kultury w Poniecu powstała w 1990 roku. Od początku działalności głównym założeniem było kształcenie dzieci i młodzieży zamieszkującej w Gminie Poniec i okolicznych miejscowościach. Zespół koncertuje przede w kraju, ale i poza jego granicami, uczestniczy w festiwalach muzycznych, uświetnia różnego rodzaju uroczystości i święta. Amatorski charakter zespołu nie przeszkadza w stałym podnoszeniu poziomu artystycznego i dążeniu do wypracowania standardów kształcenia. Dowodem tego są nagrody zdobywane przez zespół, wśród których wymienić można osiągnięcia na międzynarodowych festiwalach. W 2018 roku podczas Międzynarodowego Festiwalu Amatorskich Orkiestr Dętych w Giulianova (Włochy) zespół otrzymał wyróżnienia za Najlepszą Młodzieżową Orkiestrę, Najlepszą Orkiestrę Festiwalu oraz za Najlepszego Dyrygenta Festiwalu. W 2019 roku podczas Rasteder Musiktage w Niemczech orkiestra otrzymała Złoty Medal w kategorii koncertowej orkiestr zaawansowanych (początkowo zgłoszona do kategorii podstawowej, po wykonaniu, decyzją jury, przeniesiono zespół do kategorii wyżej). 3 lipca 2020 roku decyzją Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego orkiestrze nadano Odznakę Honorową Zasłużony dla Kultury Polskiej. Obecnie w skład zespołu wchodzi niemal 80 muzyków, którzy podzieleni są na trzy zespoły pod względem umiejętności gry na instrumencie. Poza pierwszym składem koncertowym prowadzone są także zajęcia Małej Orkiestry, gdzie dzieci grają wspólnie proste utwory, przygotowując się do gry w składzie koncertowym. Najmłodszą grupę − miniorkiestrę tworzą początkujący muzycy. Jest to grupa ćwicząca przede wszystkim umiejętność wspólnego muzykowania, słuchania siebie wzajemnie i reagowania na gesty dyrygenta, tak by w kolejnych etapach nie było to zaskoczeniem. Większość ćwiczeń jest wykonywana unisono lub w prostych wielogłosach. Duży nacisk jest także położony na zapoznanie się z podstawowymi pojęciami muzycznymi.
Chór Novum istnieje od października 2017 roku przy Ośrodku Kultury w Rydzynie, gdzie na co dzień odbywa swoje próby. Nazwa Novum powstała z pomysłu członków zespołu i oznacza początek czegoś nowego oraz jest motywem przewodnim w podejmowaniu przez zespół nowych wyzwań. Dyrygentem chóru jest Alina Pietrzak. Powstał on z inicjatywy entuzjastów śpiewu, których łączy wspólna pasja do muzyki chóralnej. Cały czas się rozwija i podejmuje nowe wyzwania. Repertuar chóru jest różnorodny. Od muzyki renesansowej po współczesną, a także utwory rozrywkowe oraz ludowe w opracowaniu artystycznym. Chór zadebiutował w rydzyńskim kościele koncertem kolęd w styczniu 2018 roku. W marcu wykonał kilka utworów pasyjnych podczas nabożeństwa Drogi Krzyżowej, poruszając wiernych do głębokiej refleksji. Chór Novum uświetnił także swoim koncertem I edycję wiosennego Święta Zamku w Rydzynie. 13 października 2018 roku chór zdobył nagrodę Grand Prix podczas VII Ogólnopolskiego Festiwalu „Silesia Cantat” w Głogowie. Wyróżniony został także za najlepsze wykonanie utworu inspirowanego folklorem. Był to pierwszy udział w zmaganiach konkursowych. Warto zaznaczyć, że chór konkurował z chórami uniwersyteckimi oraz o wieloletnim doświadczeniu. W dniach od 12 do 14 kwietnia 2019 roku brał udział w Szczecińskim Międzynarodowym Konkursie Muzyki Pasyjnej, zdobywając Brązowe Pasmo w kategorii Chórów Mieszanych. 16 listopada 2019 roku chór wziął udział XXII Łódzkim Festiwalu Chóralnym „Cantio Lodziensis”, zdobywając Srebrne Pasmo. Chór Novum w październiku 2022 obchodził 5-lecie swojego istnienia. Przez kilka lat swojej działalności zdążył wpisać się już w kulturowy krajobraz regionu, a występy przyjmowane są entuzjastycznie i cieszą się sporym zainteresowaniem.
Znaczenie formy mszy
Msza jako forma muzyczna odnosi się do jednego z sakramentów świętych Kościoła Katolickiego ‒ Eucharystii i z punktu widzenia wiernych jest częścią modlitwy, a nie wyłącznie osobnym dziełem artystycznym. Warto przypomnieć, że „nazwa pochodzi od jej zakończenia itemissaest („idźcie ofiara spełniona”). Msza jest najważniejszym nabożeństwem chrześcijańskim. Największe znaczenie liturgiczne i artystyczne zyskała msza rzymska, wypierając inne rodzaje mszy łacińskiej. Nawiązuje ona do ostatniej wieczerzy Pańskiej” (Wójcik1996, s. 165).
Od wieków muzyka i liturgia przenikały się ze sobą, co z perspektywy czasu znacząco wpłynęło na rozwój muzyki sakralnej jako sztuki, poprzez jej popularyzację, ale również jako źródło inspiracji i potrzeby tworzenia dla wielu kompozytorów. Tą problematyką zajmują się nie tylko badacze muzyki, ale także osoby duchowne. Papież Benedykt XVI, ówczesny kardynał, również podjął się wyjaśnienia zagadnienia muzyki podczas liturgii i podkreślał jej znaczenie.
Liturgia i muzyka były od samego początku ze sobą związane. Tam, gdzie człowiek wysławia Boga, samo słowo nie wystarcza. Rozmowa z Bogiem przekracza granice ludzkiej mowy. Dlatego już z samej swojej istoty zawsze przyzywała ona na pomoc muzykę, śpiew i głosy stworzenia wyrażone przez dźwięk instrumentów (Ratzinger 1999, s. 175).
Muzyka ma zatem podkreślić znaczenie tekstu, który odnosi się do sprawowanej liturgii. Niezależnie czy wykonywana będzie podczas konkretnej ceremonii, czy też w kontekście czysto artystycznym, jej religijny charakter pozostaje niezmienny.
Początki mszy jako formy muzycznej sięgają średniowiecza. Była ona najważniejszą formą liturgii ze względu na bezpośrednie nawiązane do Ostatniej Wieczerzy Pańskiej i stanowiła jej symboliczne odwzorowanie.
Na liturgię mszalną składają się następujące grupy śpiewów chorałowych:
− części stałe (ordinariummissae),
− części zmienne (propriummissae),
− śpiew solowy celebransa.
Ustalenie stałych i zmiennych części mszy nastąpiło w przełomie V i VI wieku (znacznie później, bo dopiero w pierwszej połowie XI wieku do układu części stałych dołączone zostało Credo (Kowalska 2001, s. 52).
Missa Katharina to utwór o charakterze sakralnym. Jak sam autor wskazuje, inspiracją do jej napisania były święte Kościoła Katolickiego: Katarzyna Sieneńska, Katarzyna Aleksandryjska, Katarzyna Labouré, Anna Katarzyna Emmerich, Katarzyna z Bolonii oraz Katarzyna Szwedzka. Poza częściami stałymi: Kyrie, Gloria, Credo, Sanctus, Benedictus i Agnus Dei kompozytor dodał części instrumentalne. Wprowadzeniem do utworu jest Preludium, zakończeniem Postludium oraz Offertorium dodane na ofiarowanie. Dołączone zostały także części wspólne ‒ Alleluja oraz Amen. Kompozytor daje szerokie możliwości wykonawcze, sugerując już w opisie dzieła cztery sposoby wykonania:
− w całości;
− wyłącznie części stałe;
− bez chóru, wyłącznie trzy części instrumentalne;
− w wersji wybranej pojedynczej części (1).
Missa Katharina nie jest zwykłą Mszą istniejącą w 6 częściach ordynarium, ale z dodatkowymi częściami do wykorzystania podczas Mszy: Preludium, Alleluja, Offertorium, Amen i Postludium. Emocje tekstów starałem się przełożyć na muzykę. Sposób, w jaki traktowany jest chór, jest w większości homofoniczny z pewnymi partiami polifonicznymi (2).
Jacob de Haan podkreśla, że najważniejszym celem, towarzyszącym podczas tworzenia dzieła, było przekazanie znaczenia tekstu, utworu, nierozerwalnie związanego z tradycją Kościoła Katolickiego. Podejście kompozytora ma bezpośrednie przełożenie na zestawienie elementów muzyki z poszczególnymi częściami. Dla przykładu część Agnus Dei (Baranku Boży) utrzymana jest w spokojnym tempie i tonacji mollowej, a część Gloria (Chwała na wysokości Bogu) w tempie szybkim, tonacji durowej oraz rytmice podkreślającej majestatyczny charakter.
Prace nad przygotowaniem dzieła
Przygotowania do realizacji projektu były wieloetapowe. Ze względu na rozbudowany aparat wykonawczy należało wyodrębnić poszczególne sekcje i głosy, dokonać drobnych zmian w obsadzie instrumentalnej, jak również przygotować nagrania w celu ułatwienia nauki partii chóralnych. Kompozytor bardzo liberalnie podchodzi do obsady instrumentalnej (brak oboju czy waltorni w składzie wykonawczym) i dopuszcza modyfikacje oraz zmiany w celu zapewnienia pełni brzmienia. Jacob de Haan z pełną świadomością powiela niektóre partie (głos oboju, często tożsamy z fletami, głos waltorni z saksofonem altowym etc.), gdyż swoją twórczość kieruje w dużej mierze do amatorskich orkiestr dętych. Wstępne rozczytanie materiału nutowego nastąpiło w ramach indywidualnej pracy muzyków biorących udział w projekcie. Następnie próby odbywały się w sekcjach instrumentalnych orkiestry oraz głosach chóru. Był to odpowiedni czas na wypracowanie biegłej znajomości materiału nutowego, zwrócenie uwagi na odpowiednie wykonywanie poszczególnych elementów, jak artykulacja, dynamika, agogika czy intonacja. Każdy z osobna stanowił niemałe wyzwanie i obszar do wielogodzinnych ćwiczeń. Współpracując z zespołami o charakterze amatorskim, warto pamiętać o odpowiednim sposobie komunikacji. Niejednokrotnie, a w zasadzie prawie zawsze, lepszym rozwiązaniem jest używanie prostego, zrozumiałego języka niż stosowanie terminów muzycznych, wykraczających poza podstawową wiedzę dzieci, młodzieży czy dorosłych muzykujących hobbystycznie. Doskonałą metodą jest stosowanie opisów, porównań, anegdot w celu odpowiedniego przekazania swojej interpretacji danego fragmentu. Często im bardziej oryginalne bądź zaskakujące, tym łatwiej zapamiętane przez zespół, a w konsekwencji wykonane zgodnie z zamysłem dyrygenta.
Ostatnim etapem przygotowań były próby tutti. Pomimo wielu trudności cały aparat wykonawczy bardzo ochoczo przystępował do kolejnych prób, reagując na uwagi i konsekwentnie poprawiając poszczególne fragmenty dzieła. Od strony muzycznej najtrudniejszym elementem było wypracowanie czystości brzmienia. Mimo rzetelnej pracy w sekcjach ponownie należało zwrócić uwagę na intonację oraz ustalić balans brzmienia. Ważne było także uczulenie instrumentalistów na proporcje dynamiczne, tak by wokaliści byli słyszalni. Próby generalne, odbywające się w miejscu koncertu, ograniczyły się do powtórzenia krótkich fragmentów wybranych części.
Trudności i sukcesy
Należy nadmienić, że wykonanie dzieła odbyło się w czasie najbardziej restrykcyjnych ograniczeń, związanych z pandemią Covid-19. Pierwotna data koncertu planowana była na wiosnę 2020 roku, a finalnie koncert miał miejsce 5 grudnia 2021 roku. Problemy z prowadzeniem prób w pełnym składzie, czasowe wstrzymanie działalności zespołów bądź przejście na pracę zdalną znacząco utrudniły przygotowania. Kilkukrotna zmiana daty koncertu wpływała demotywująco, szczególnie na dziecięco-młodzieżową orkiestrę dętą. Na uwagę zasługuje też fakt, iż dwóch członków orkiestry w przeddzień koncertu zostało skierowanych na kwarantannę, co ze względu na wiodące partie znacznie utrudniło wykonanie dzieła.
W całym przedsięwzięciu pojawiło się jednak znacznie więcej pozytywnych czynników. Bez wątpienia praca nad Missą Katharina dała motywację do rozwoju artystycznego obu zespołom. Repertuar, będący odmiennym od wykonywanego na co dzień, pozwolił zmierzyć się z czymś dotychczas nieznanym. Podniosły charakter i wieloczęściowa forma wymagały ogromnego skupienia w trakcie wykonania oraz dobrego przygotowania kondycyjnego. Również pod względem wykonawczym nastąpił progres ze względu na trudność utworu. Największą jednak nagrodą było entuzjastyczne przyjęcie koncertu przez licznie zgromadzoną publiczność i satysfakcja z dobrego jakościowo występu.
Podsumowanie
Ruch amatorski cechuje pewna specyfika pracy, która polega na dotarciu do kandydatów do gry w orkiestrze, śpiewu w chórze w sposób dla nich zrozumiały i nieodbierający początkowego entuzjazmu. Jesteśmy zmuszeni mierzyć się z wieloma trudnościami, takimi jak: brak podstawowego przygotowania muzycznego, niechęć do nauki teorii muzycznej, oczekiwanie szybkiego opanowania gry na instrumencie/techniki wokalnej, czy niesystematyczność ćwiczeń. To tylko niektóre z problemów leżące po stronie ucznia. Drugą stroną medalu są problemy organizacyjne, w tym niewystarczająca liczba wykwalifikowanych instruktorów, brak instrumentów dobrej jakości, problemy lokalowe i finansowe.
Wyżej wymienione czynniki wpływają na brak zasadności korzystania z metod pracy obowiązujących chociażby w szkołach muzycznych. W zależności od panujących warunków w danym zespole nacisk należy położyć na taki dobór zajęć, który pozwoli uczniom na ustawiczny rozwój, ale też nie wprowadzi w monotonię i znużenie nauką. W dzisiejszych czasach niezwykle ważnym czynnikiem jest atrakcyjność prowadzonych zajęć i spełnianie oczekiwań uczniów. Głównym wymogiem, w moim odczuciu, są dwa aspekty ‒ szybka i sprawiająca przyjemność nauka oraz wspólne wyjazdy, zarówno szkoleniowe, jak i festiwalowe. Jeśli sytuacja finansowa zespołu na to pozwala, to najlepiej festiwale zagraniczne.
Organizacja nauki w zespole amatorskim wymaga głębokiego przemyślenia i planowania pracy w sposób perspektywiczny. Skupienie się wyłącznie na teraźniejszej pracy powoduje zwykle niedostrzeganie problemów wymiany pokoleniowej, czynników losowych, powodujących rotację składu, z którą borykają się grupy amatorskie. Szkolenie nowych członków zespołu powinno być więc podstawą działalności. Często pomija się funkcje wychowawcze, a są one nie tylko wpisane w ich codzienność, ale niejednokrotnie wręcz dominują nad aspektami muzycznymi. Dotyczy to w szczególności zespołów składających się głównie z dzieci i młodzieży. Dyrygent odgrywa wówczas wiodącą rolę w kształtowaniu tożsamości zespołu.
Nie jest możliwe pełne przygotowanie do pracy nauczycielskiej […] nie można przyjąć żadnego wzorca przygotowania zawodowego nauczycieli [...] gdyż nauczyciel działa w sytuacjach niepowtarzalnych, otwartych i oddziałuje na strukturę otwartą, częściowo tajemniczą, niepoznawalną, jaką jest człowiek (Śliwerski 2010, s. 57).
Parafrazując słowa prof. Śliwerskiego (zmieniając podmiot z nauczyciela na kapelmistrza/chórmistrza), można dostrzec, że nie ma idealnego modelu czy przepisu na prowadzenie zespołu. Napotkane sytuacje i ich okoliczności mogą determinować różne rozwiązania i sprawić, że odpowiednia metoda pracy z jednym zespołem zupełnie nie sprawdzi się w innym. Wychowywanie młodego pokolenia poprzez muzykę coraz bardziej zamiera, lecz badania naukowe potwierdzają, że poprzez własną aktywność twórczą dziecko lepiej poznaje otaczający go świat, jego właściwości, elementy, relacje między nimi i w ten sposób buduje swoje miejsce w świecie. Aktywność twórcza dziecka jest więc zarówno przejawem jego rozwoju, jak i bodźcem do dalszego rozwoju.
Poczucie misji, towarzyszące ogromnej rzeszy kapelmistrzów i chórmistrzów, pracujących w ruchu amatorskim daje nadzieję na pobudzenie do rozwoju poprzez wspólne muzykowanie. Odpowiednia determinacja i zarażanie pasją podopiecznych może sprawić, że wykonywany repertuar będzie coraz ambitniejszy, a radość z pokonywania kolejnych trudności da motywację i przyczyni się do wzrostu poziomu artystycznego zespołów amatorskich, czego wszystkim nam życzę.
Bibliografia
Haande J.,2007, Missa Katharina – partytura, De Haske Publications, Heerenveen.
Kowalska M., 2001, ABC historii muzyki, Musica Iagiellonica, Kraków.
Ratzinger J., 1999, Nowa pieśń dla Pana, Znak, Kraków.
Śliwerski B., 2010, Myśleć jak pedagog, GWP, Sopot.
Wójcik D., 1996, ABC form muzycznych, Musica Iagellonica, Kraków.
